Zgodnie z dominującym poglądem komentatorów oraz przedstawicieli doktryny regulacje prawa polskiego zasadniczo nie obejmują swym zakresem problematyki nieformalnych wspólnot osobisto–majątkowych.
Nieformalne związki pozostają niejako „niewidoczne” dla ustawodawcy i poza wyjątkowymi sytuacjami można pojmować je wyłącznie w kategorii stanu faktycznego.
Skutkiem powyższego jest oczywista niemożność stosowania, czy to konkretnych przepisów, czy też całościowych rozwiązań prawnych z zakresu stosunków majątkowych, wynikających z instytucji małżeństwa.
Owo „uprzywilejowanie”, osób formalizujących związki, może wydawać się nie do końca zrozumiałe szczególnie dla osób o liberalnych poglądach, czy ceniących sobie elastyczność.
Rozważając jednak zasadność stosowania określonych rozwiązań prawnych pamiętać należy o szerszym aksjologiczno-kulturalnym podłożu prawa, jak i jego porządkującym i regulującym zadaniu – polegającym choćby na konieczności zapewnienia przejrzystości i bezpieczeństwa obrotu.
Czy jednak powyżej zarysowane okoliczności skutkują zupełnym brakiem jakiegokolwiek prawnego odniesienia w stosunku do nieformalnych związków oraz relacji majątkowych osób decydujących się życie w konkubinacie?
W takiej sytuacji z pomocą przychodzą ogólne instytucje prawa cywilnego, w szczelności przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia (czy też szczególnej jego postaci – nienależnego świadczenia) oraz odwołania darowizny.
Należy jednak zwrócić uwagę na pewien problem dotyczący każdorazowego stosowania ogólnych instytucji prawa cywilnego.
W przypadku braku dedykowanych rozwiązań prawnych odnoszących się do określonej sytuacji rzeczywistej oraz potrzeby korzystania z instytucji ogólnych (niejako pomocniczych i w praktyce przeznaczonych dla odmiennych sytuacji) – konsekwencją jest ich częściowe nieprzystosowanie oraz utrudniona aplikacja.
Wiąże się to z koniecznością każdorazowego uwzględniania wszelkiego rodzaju detali związanych z konkretną sprawą, a nadto niejednokrotna konieczność spełniania dodatkowych warunków.
Odwołanie darowizny
Dokonane przesunięcia majątkowe między stronami nieformalnego związku zaklasyfikowane mogą zostać jako darowizna.
Szczegółowe wyjaśnianie sensu i znaczenia tej instytucji nie należy uznać za konieczne, co wynika z powszechnej znajomości i stosowalności umowy darowizny.
Jednakże w kontekście omawianego zagadnienia na uwagę zasługuje instytucja „odwołania darowizny”, która to nie jest już tak powszechnie znana.
Jak się bowiem okazuje po spełnieniu określonej przesłanki darczyńca może domagać się zwrotu dokonanej uprzednio darowizny.
Podstaw sensu odwołania darowizny należy doszukiwać się w założeniu istnienia pewnego moralnego obowiązku opartego na wdzięczności obdarowanego, który to winien okazać należny szacunek wobec darczyńcy.
W przypadku podjęcia zachowań charakteryzujących się znaczną wagą gatunkową, które mogłyby wskazywać na brak przejawiana tego szacunku, czy też przyjęcie postawy, która w sposób dotkliwy godziłaby w darczyńcę, po stronie darczyńcy powstaje uprawnienie do odwołania darowizny.
Postawę obdarowanego opisaną powyżej określa się mianem „rażącej niewdzięczności” i została ona unormowana w art. 898 § 1 k. c.
W tym miejsca podkreślenia wymaga, że przepis art. 898 § 1 k.c. nie precyzuje pojęcia rażącej niewdzięczności.
Nie zawiera również wskazówek, za pomocą których można byłoby sformułować generalne elementy, które warunkowałby zaistnienie tej niewdzięczności.
W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że przez wyżej wskazane pojęcie należy rozumieć tylko takie zachowanie obdarowanego, które polega na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy.
Jednak ocena tego zachowania w sposób rozsądny, musi wskazywać na wysoką niewłaściwość i krzywdzenie tym samym darczyńcy (zob. wyr. SN z 7.5.2003 r., IV CKN 115/01).
O każdorazowym uznaniu czy w danej sprawia miała miejsce rażąca niewdzięczność decyduje Sąd mając na uwadze okoliczności konkretnej sprawy.
Dodatkowo podkreślenia wymaga, że w orzecznictwie wyrażono pogląd, że obiektywne istnienie przejawów niewdzięczności nie ma wyłącznego znaczenia dla odwołania darowizny.
Nie jest bowiem obojętna przyczyna zaistnienia zachowań określanych mianem rażącej niewdzięczności.
W praktyce dopiero poznanie tej przyczyny umożliwia sformułowanie właściwego osądu i określenie czy i na ile zachowanie się obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione.
W konsekwencji pojęcie rażącej niewdzięczności wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego, w tym zwłaszcza tego, czy zachowania te nie są powodowane, czy wręcz prowokowane przez darczyńców (wyr. SA w Białymstoku z 7.2.2018 r., I ACa 753/17).
W orzecznictwie wskazuje się również, że nie są przejawem „rażącej niewdzięczności” zachowania mogące dotknąć darczyńcę, wyrządzone jednak w sposób niezamierzony, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, zwłaszcza wywołane zachowaniem się darczyńcy (wyrok SN z dnia 7 maja 1997 r., I CKN 117/97).
Niezależnie od wyżej czynionych rozważań należy przywołać formułowane w doktrynie przykłady zachowań, które uznawane są za przejawy okazania „rażącej niewdzięcznosci”.
Do takich zachowań należy zaliczyć między innymi popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy, gdzie zachowanie obdarowanego cechować będzie znaczne nasilenie złej woli.
O rażącej niewdzięczności można mówić w wypadku odmowy pomocy w chorobie, rozpowszechniania uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicia, znieważenia.
Z drugiej jednak strony w orzecznictwie wskazuje się, że samo powstanie konfliktu nie może automatycznie prowadzić do odwołania skutków prawnych darowizny (wyr. SA w Szczecinie z 14.3.2018 r., I ACa 918/17).
Możliwość skorzystania z instytucji odwołania darowizny nie jest bezterminowa.
Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
W przypadku gdy rażąco niewdzięczne zachowanie ma charakter ciągły (dotyczy to zwłaszcza zaniechania), termin roczny należy liczyć od chwili, w której stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał (post. SN z 29.10.2019 r., IV CSK 256/19).
Na zakończenie należy wspomnieć, że nie tylko darczyńca, ale także i jego spadkobiercy mogą dokonać odwołania darowizny.
W przypadku tych ostatnich uprawnienie to im przysługuje tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania darowizny albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
Bezpodstawne wzbogacenie
Jak było to zaznaczane powyżej przy dokonywaniu wzajemnych rozliczeń między stronami nieformalnego związku zastosowanie mieć może również instytucja bezpodstawnego wzbogacenia.
Możliwość ta wynika ze znacznej „ogólności” tejże instytucji oraz jej podstawowego charakteru.
Okoliczność ta nie powinna jednak skłaniać do przyjęcia wniosku, że stanowi ona niezawodne panaceum – uniwersalną i niezawodną podstawę do dokonania rozliczeń majątkowych konkubentów.
Artykuł 405 k.c. ustanawia generalną zasadę, nakładającą na osobę, która bez podstawy prawnej uzyskała korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązek wydania uzyskanej korzyści w naturze, a gdyby nie było to możliwe, obowiązek zwrotu jej wartości.
Regulacja ma zatem na celu przywrócenie pierwotnego stanu majątkowego zarówno po stronie wzbogaconego, jak i zubożonego.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 kwietnia 2019 r. (sygn. akt: V CSK 52/18), celem instytucji bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie zakłóconej równowagi majątkowej zgodnie z zasadami słuszności.
Najważniejszą przesłankę opisywanej instytucji, wynikającą z samej istoty tej konstrukcji prawnej, stanowi brak jakiejkolwiek podstawy prawnej dla wzbogacenia jednego podmiotu kosztem innego.
Brak podstawy prawnej oznacza, że nie można uzasadnić odniesienia korzyści majątkowej przez wzbogaconego mocą przepisów prawa, postanowieniami czynności prawnej, prawomocnym orzeczeniem sądowym bądź aktem administracyjnym.
Ze tego względu nie zawsze uzasadnione będzie sięgnięcie do wyżej opisanej instytucji, gdyż możliwym jest, że dana czynność między stronami związku nieformalnego zostanie w istocie zakwalifikowana jako inna znana kodeksowi cywilnemu instytucja (np. jako darowizna) ewentualnie stwierdzone zostaną inne wyżej wskazane okoliczności wyłączające dopuszczalność dochodzenia roszczeń na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia.
Wzajemne rozliczenia stron nieformalnego związku po jego zakończeniu – podsumowanie
Mając na uwadze wyżej zarysowane wątki, kwestia wzajemnych rozliczeń pomiędzy stronami nieformalnego związku stwarzać może w praktyce poważne problemy.
Ze względu na utrudnienia związane z dokonaniem tychże rozliczeń, a w szczególności ze względu niemożność skorzystania z skonkretyzowanych instytucji powiązanych z instytucją małżeństwa – na każdorazowe rozważenie zasługuje, czy elastyczność związana z funkcjonowaniem nieformalnego związku jest wystarczającą rekompensatą wobec wyżej opisywanych trudności oraz ryzyk.
Na tak postawione pytanie, nie ma jednoznacznej odpowiedzi i jej sformułowanie pozostaje w wyłącznej gestii każdego z partnerów.
Aleksandra Przecherska-Baranowska
adwokat
Photo by Warren Wong on Unsplash
***
Konkubinat czy małżeństwo? Czy życie na kocią łapę się opłaca?
Wiele osób mnie pyta, czy nie lepiej byłoby dla nich, gdyby pozostawali w wolnym związku, zamiast zawierania małżeństwa. Niektórzy bowiem w jakiś sposób boją się zobowiązań małżeńskich, inni zaś uważają, że ślub nie jest im do niczego potrzebny.
Nie wiem, na jak Ty podchodzisz do dylematu – ślub czy nie – ale na pewno przyda Ci moje podsumowanie praw, jakie mają partnerzy w związku konkubenckim [Czytaj dalej…]
{ 0 komentarze… dodaj teraz swój }